Các nhân vật của Nhất Linh thường haybăn khoăn, suy nghĩ, bị day dứt bởi nỗi buồn thầm kín, nội tâm phong phú hơn và diễn biến cũng phức tạp hơn, đây chính là thành công của nhà văn. Khái Hưng thì lại thành công khi xây dựng những nhân vật phản diện – đại diện cho lễ giáo phong kiến.
Nhưng các nhân vật của tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn không phải là những nhân vật điển hình. Muốn xây dựng nhân vật điển hình, tác giả phải tôn trọng cuộc sống chân thực, phải nắm được quy luật cuộc sống. Do thiên kiến giai cấp, do yêu cầu của tiểu thuyết luận đề, do bút pháp lãng mạn tiêu cực, muốn cuộc sống thế nào thì miêu tả cuộc sống thế ấy, nên những nhân vật chính trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn có ít nhiều máu thịt nhưng căn bản đều là những nhân vật tưởng tượng được nhào nặn theo ý muốn chủ quan nhà văn hơn là hành động theo lô gích nội tại.
Tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn đã mở đầu việc đưa thiên nhiên tươi mát của đất nước vào văn học. Lịch sử văn học Việt Nam, nhiều nhà văn đưa thiên nhiên vào văn học như trong truyện nôm, tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh … nhưng đó thường là một thứ thiên nhiên ước lệ. Các nhà văn Tự Lực Văn Ðoàn miêu tả thiên nhiên với tất cả chi tiết màu sắc, đường nét. Thiên nhiên trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn có hương vị. Chúng ta thường gặp đây đó những cảnh vật quen thuộc của quê hương đất nước với hương vị ngọt ngào, đậm đà, những đồi cọ thoai thoải miền Trung du những cánh đồng lúa chín chạy dài đến tận chân trời, những ngôi chùa, quán nước, bến đò, cây đa, hoa cau, hoa khế… đây là sắc và hương nơi thôn dã: “cao vút trên từng không, những cây cau thân thẳng và mảnh toả từng buồng hoa vàng xuống một mùi thơm đậm đà, mộc mạc xen lẫn trong mùi thơm phản phất thanh thanh của hoa chè: hai hương vị đặc biệt nơi thôn dã” (Gia đình)
Cái đẹp trong tác phẩm của họ thường gắn với tâm hồn mơ mộng. Các nhà văn Tự Lực Văn Ðoàn thường mượn ngoại cảnh để tả nội tâm nhân vật “tác giả không tả cảnh rườm rà, chỉ vài nét chấm phá thanh đạm như những bức tranh thủy họa… cảnh trong truyện nhuộm vẻ nào là tùy theo tâm hồn của những người trong truyện. Cảnh đối với người có liên tưởng nhịp nhàng linh động…” (tựa “Hồn bướm mơ tiên”)
Tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn đã chịu ảnh hưởng của văn chương Pháp, đó là loại văn ngắn gọn, trong sáng, chính xác, nhẹ nhàng, mềm mại. Các nhà văn vẫn giữ được lối suy nghĩ và diễn tả Việt Nam, đương nhiên cũng còn những câu văn lai căng.
Câu văn trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn có âm điệu, nhưng âm điệu ở đây không phải là thứ âm điệu đẽo gọt của các câu văn biền ngẫu, mà là thứ âm điệu tự nhiên vốn có của tiếng Việt. Tiếng Việt trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn là tiếng Việt hiện đại, ngày nay đọc chúng ta ít thấy vướng.
Ngôn ngữ trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn thiên về diễn tả những cái gì bóng baøy, sang trọng, tế nhị, đôi khi văn hoa, kiểu cách của những tầng lớp trên, thiếu cái khỏe khoắn, chắc nịch của những người lao động. Tuy ngôn ngữ thông dụng nhưng là thứ ngôn ngữ của tầng lớp tư sản, tiểu tư sản thành thị có học chứ không tìm trong tiếng nói, cách nói vô cùng trong sáng của nhân dân lao động nên nó mau chóng trở thành mòn, sáo, đơn điệu.
Mặc dầu có những hạn chế trên, tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn đã góp phần đáng kể vào việc hiện đại hóa nền văn xuôi của chúng ta. Trương Chính nhận định: “Tự Lực Văn Ðoàn đã đẩy mạnh phong trào văn nghệ nước ta tiến tới”
V. KẾT LUẬN
Trong cuốn “Phấn đấu cho một nền văn nghệ phong phú, dưới ngọn cờ của chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa xã hội”, đồng chí Trường Chinh nhận xét: “các nhà phê bình của ta còn tránh nói đến những tác phẩm lãng mạn, vì chưa biết đánh giá thế nào cho đúng” ( trang 60)
Quả vậy, văn học lãng mạn của ta khá phức tạp. Nhưng ta có nhiệm vụ cần phải phê bình, đó là những thiện chí tốt đẹp.
Khuynh hướng tiêu cực trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn, trước hết là cái nội dung cá nhân chủ nghĩa, ở thời kỳ đầu nó tự khẳng định được mình, rồi sau đó tự hủy diệt đi đến cực đoan. Nhà văn lấy cái tôi” làm trung tâm, chỉ đào sâu vào thế giới bên trong, “càng đi sâu càng lạnh”. Cái tôi ấy biết phủ nhận thực tại đen tối nhưng lại xa rời quần chúng, nó thoát li nên càng bế tắc. Một số tác phẩm miêu tả cảm giác, dục vọng xấu xa, tình cảm ươn hèn và một chủ nghĩa cải lương hời hợt.
Nhưng theo ý kiến của đồng chí Trường Chinh trong bản báo cáo của đại hội văn nghệ giúp cho ta một phương hướng : ” ta cần tránh, xu hướng lãng mạn ngày trước, coi tất cả đều là sa đọa thoát li ” (trang 60 )
Chúng ta đã tìm thấy nhân tố tích cực nằm trong tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn. Sự giải phòng cá tính và tình cảm khỏi những trói buộc phong kiến ngàn đời; lòng khao khát tự do, độc lập ( tuy có ngậm ngùi, ai oán ); sự tìm tòi một lý tưởng cao cả để phụng sự ( tuy chẳng thấy ); sự theo đuổi một hạnh phúc chân chính (dù có rên rỉ, đau thương); xu hướng trở về bản sắc dân tộc, truyền thống dân tộc.
Các nhà văn đã miêu tả có phê phán những cảch sống thực của phong kiến, tư sản, quan lại; sự phản ánh nổi đau khổ của trí thức thất nghiệp, của thanh niên mất phương hướng, sự phản ánh cuộc sống lầm than của người nghèo thành thị và thôn quê.
Các nhà văn xây dựng thành công các nhân vật phản diện : địa chủ, gian tham, cường hào, ác bá, tư sản giảo quyệt, sư cụ hổ mang, nhà báo không tôn chỉ, mẹ chồng ác độc, mẹ ghẻ tai quái…
Trong cái xã hội đảo điên, mà thực dân là “cứu tinh”, địa chủ là “ân nhân”, quan lại là “phụ mẫu”, tình là tiền, danh là sĩ, dân lành sống cay cực người tốt không chổ đứng, thì một chút cương trực, một chút vị tha, một chút thanh sạch, một giọt lệ chân tình cũng là quý. Nó làm cho con người đỡ bơ vơ và còn hy vọng. Ðó là những điều đáng quý, đáng trân trọng ở tiểu thuyết Tự Lực Văn Ðoàn.
