Vương Sanh là người huyện Nghi Thuỷ, tỉnh Sơn Đông mồ côi từ nhỏ. Chàng là một thiếu niên đàng hoàng, tâm hồn cao thượng, tuy nhà nghèo, nhưng ăn mặc khá tươm tất. Phú ông họ Lan biết chàng là người tốt nên đem lòng yêu mến, gả con gái cho và hứa sẽ cất nhà giúp của cho con rể.
Sanh thành hôn chưa bao lâu thì phú ông qua đời. Các anh em vợ khinh chàng chẳng xứng, người vợ vốn thói kiêu kỳ, cư xử với chàng như đầy tớ! Nàng thích tận hưởng những món ngon vật lạ, nhưng khi Sanh đến thì dọn cơm rau nước lã, đem sậy hút canh thay muỗng cho chàng dùng bữa. Sanh cố nhịn nhục.
Năm mười chín tuổi, Sanh đi thi đồng tử khoa, bị đánh rớt. Ở chợ quận về, nhằm lúc vợ không có dưới bếp, chàng thấy một nồi hầm đùi dê vừa chín tới, bèn đem xuống ăn. Bất chợt vợ về, chẳng nói một tiếng, nàng bưng nồi đi chỗ khác. Sanh xấu hổ quá, ném đũa xuống đất, than: “Có vợ thế này thà chết còn hơn!”
Vợ nổi giận hỏi chừng nào chết, rồi trao cho Sanh một sợi dây, nói là để chàng tiện thắt cổ. Sanh nộ khí xung thiên, chụp lấy tô canh ném vào trán người vợ.
Sanh ngậm hờn bước ra khỏi nhà, lòng buồn tủi chỉ muốn chết. Chàng giấu sợi dây lưng trong áo, đi mãi vào rừng sâu. Đến dưới một lùm cây, chàng đang tìm một cành cây để cột dây vào thì thấy lưng chừng bờ đất cao, ló ra một tà áo.
Rồi một cô gái hiện ra, vừa trông thấy Sanh nàng vội trở gót, thoáng chốc mất hút như một cái bóng. Sanh kinh ngạc vì thấy vách đất không có khe hở. Biết là yêu quái, nhưng lòng đã muốn chết nên chàng chẳng chút sợ hãi, buông dây ngồi ngóng.
Một lát sau cô gái lại ló nửa mặt ra, liếc nhìn Sanh một cái rồi rụt vào ngay. Sanh sực nhớ rằng nếu gặp ma quỷ mà muốn theo thì sẽ được thuốc độc. Chàng liền lượm đá, khẽ đập lên vách và nói: “Xin chỉ cho tôi một nẻo để chui vào vách đất này. Tôi đang muốn chết đây”. Hồi lâu không có ai trả lời, Sanh lại nói nữa. Bên trong bỗng vang lên tiếng nói du dương: “Nếu thật muốn chết thì xin tạm lui về đi, tối lại cũng được.” Sanh đáp: “Vậy cũng được”, rồi chàng ngồi đợi trời tối.
Màn đêm bắt đầu buông xuống, lấp lánh những vì sao trên bầu trời. Bờ đất bỗng dưng biến thành nhà cao cổng rộng, hai cánh cửa nhẹ nhàng mở ra. Sanh bước lên bậc tam cấp đi vào. Mới đi vài bước chàng thấy khe nước cuồn cuộn chảy ngang, giống như suối. Thọc ngón tay thử, chàng thấy nóng như nước sôi, mà chẳng biết sâu cạn cỡ nào. Nghĩ là quỷ thần đã chỉ chỗ cho mình chết, Sanh bèn nhảy ùm xuống và cảm thấy nóng khủng khiếp, da thịt nhức buốt tưởng chừng như muốn rã. May sao chàng không chìm. Lặn ngụp hồi lâu, Sanh dần dần quen nóng, cố gắng bơi và cuối cùng ngoi lên được bờ phía nam. Toàn thân chàng chẳng phỏng chỗ nào cả.
Đi một hồi Sanh thấy nhà cửa xa xa có ánh đèn lập loè, chàng bèn rảo bước tiến tới. Bỗng từ đâu chó dữ vụt xông ra, táp rách áo Sanh và cắn rách vớ. Chàng quờ quạng kiếm đá để ném, chúng mới chịu lui một chút. Sau đó một bầy chó khác xồ đến muốn sủa, con nào con nấy lớn bằng con bê. Sanh đang trong cơn nguy cấp thì cô gái chợt bước ra, quát chó trở vào rồi hỏi chàng: “Có phải người muốn chết không? Hỡi chàng trai khốn khổ, để thiếp đưa chàng vào chốn an vui. Từ giờ này chàng không còn hoạn nạn nữa.” Nàng khêu đèn, dẫn đường cho Sanh rồi hé mở cửa sau, âm thầm đi tới. Đến một ngôi nhà có ánh nến loè ngang cửa sổ, nàng quay lại nói: “Chàng hãy tự nhiên vào, thiếp xin đi.”
Sanh bước vào phòng, nhìn quanh bốn phía thì phát hiện ra đó là… nhà mình. Lật đật quay trở ra, Sanh gặp bà già là người phục dịch vợ mình. Bà lão nói: “Kiếm trọn ngày nay mà tôi chẳng thấy cậu đâu cả?” rồi bà kéo Sanh trở vào. Vợ Sanh, trán quấn khăn rịt vết thương, tươi cười bước xuống giường: “Vợ chồng vui thú với nhau hơn một năm trời, giờ chàng chẳng muốn nhìn thiếp ư? Thiếp đã biết lỗi rồi”. Nói xong nàng bèn thò tay xuống đầu giường lấy ra hai thoi vàng, nhét vào ngực áo Sanh rồi lên tiếng: “Từ nay về sau, mọi việc ăn ở tuỳ chàng định liệu, chàng chịu không?” Sanh không nói gì, quăng vàng xuống đất, đi một mạch ra cửa rồi cắm đầu chạy mất. Chàng muốn vào lũng sâu, để gõ cửa ngôi nhà cao rộng.
Ra tới đồng vắng, Sanh thấy cô gái lúc trước lững thững bước đi ở phía xa, hình như trên tay có cầm đèn. Chàng vừa chạy theo vừa gọi giật lại, đèn mới đứng yên. Cô gái ngạc nhiên nhìn Sanh: “Kìa, sao chàng trở lại đây, muốn phụ lòng thương của cô chủ ư?” Sanh nói: “Tôi chỉ cần chết chứ không muốn cùng người ấy chung sống. Cô nương nhà cao cửa rộng; tuy ở dưới đất song chắc cũng cần dùng người, tôi nguyện phục dịch cho cô nương, chớ quả thật không muốn sống nữa.”
Cô gái nói: “Chết vui cũng không bằng sống khổ. Suy nghĩ của chàng lầm lạc quá. Trong nhà thiếp không có việc gì khác hơn là đào kinh, quét rác, nuôi chó và khiêng thây chết. Làm không tròn phận sự thì bị xẻo tai, cắt mũi, gọt giò, xén gót. Chàng nhắm sức làm nổi không?” Sanh đáp: “Đủ sức.” Rồi cùng cô gái bước vào cửa sau.
Chàng hỏi: “Công việc trong nhà là những gì? Cô nương vừa nói là khiêng thây. Vậy xác chết đâu mà nhiều đến thế?” Cô gái đáp: “Nữ chủ vốn là người từ thiện, bắt chước ông trưởng giả thành Xá Vệ bên Ấn Độ ngày xưa, lập “Cấp cô độc viên” cho Phật có nơi yên ổn mà thuyết pháp, nay cũng lập vườn , gọi là “Cấp cô viên”, để đón các oan hồn chết bất đắc kỳ tử, vất vưởng khắp cõi u minh, không nơi nương tựa, mục đích là muốn nuôi họ. Oan hồn có nhiều đến hàng nghìn. Ngày nào cũng có kẻ tử vong, thì phải khiêng đi chôn. Xin mời chàng đi xem qua.”
Lát sau đến một cái cửa lớn, đề ba chữ “Cấp cô viên” Sanh bước vào thì thấy nhà cửa ngổn ngang, mùi hôi tanh nồng nặc khắp nơi. Các oan hồn trong vườn thấy ánh đèn bèn đổ xô lại rất đông, kẻ đứt đầu, người cụt cẳng. Sanh hơi sợ, ngoảnh mặt muốn bỏ đi, lại thấy thây ma nằm sóng sượt ở chân tường.
Thấy chàng tỏ vẻ ghê tởm cô gái bèn nói: “Nhắm làm không nổi, xin chàng hãy trở về chốn cũ mà hưởng thú yên vui.” Sanh bất đắt dĩ phải cố gắng đem thây ma đi chỗ khuất nẻo mà bỏ. Rồi chàng van cô gái làm sao để chàng khỏi ngửi cái ô uế của tử thi. Cô gái bằng lòng.
Đến gần một gian nhà, nàng bảo: “Chàng ngồi đây đi. Để thiếp vào nói chuyện đó. Việc nuôi chó có phần nhẹ nhàng hơn. Thiếp ráng lo cho người ta được việc, ý cũng mong được người ta báo đáp.”
Đi một lát, cô gái chạy ra bảo Sanh bước theo.
Chàng đi vào, thấy bốn bên phòng lớn đều treo lồng thắp đèn sáp. Có một thiếu nữ ngồi gần vách phía trong, người đẹp độ hai mươi tuổi. Cô gái sụp xuống phía dưới thềm. Thiếu nữ liền bảo cô gái đứng dậy và nói: “Chàng nho sinh nầy nuôi sao cho đủ sức. Nên cho ở gian phía tây coi bộ sổ”. Sanh mừng thầm quỳ lạy cám ơn. Thiếu nữ nói: “Chàng trông có vẻ chất phát thành thực, có thể chăm lo việc ấy được. Nhưng nếu làm sai sổ sách thì tội ấy không nhẹ đâu”. Sanh cúi người vâng dạ.
Tì nữ dẫn chàng sang căn nhà phía tây. Thấy nhà cửa sạch sẽ Sanh rất mừng, ngỏ lời cảm ơn cô gái. Sau đó Sanh hỏi qua tông tộc của thiếu nữ, thì cô gái nói: “Nữ chủ tên là Cẩm Sắt, nàng là con gái của hầu tước họ Tiết ở huyện Đông Hải. Còn thiếp tên là Xuân Yến. Nếu cần dùng chi, xin chàng cứ cho thiếp hay”. Tì nữ lui ra, rồi mang vào quần áo, chăn nệm đặt trên giường chàng. Sanh mừng vì có chỗ yên tĩnh.
Sáng sớm Sanh thức dậy làm việc và biên sổ ma. Tất cả người hầu trong nhà đều đến thăm chàng. Họ đem rượu và thịt khô đến biếu rất nhiều, chàng sợ sinh chuyện hiềm nghi, nên từ khước tất cả. Ngày hai bữa cơm, đều do trong nhà dọn ra. Cô chủ xét thấy chàng thanh liêm, đặc biệt tặng chàng khăn nho sinh và y phục mới. Hễ có tưởng phẩm gì cần trao gởi, nàng đều nhờ Xuân Yến trao giùm cho Sanh.
Tì nữa có vẻ thích Sanh lắm. Lúc đã quen thân, nàng thường khi liếc mắt đưa tình với Sanh. Chàng một mực giữ mình, chẳng dám để sa ngã nên giả bộ ngu ngơ, không hiểu ý cô gái.
Thế rồi hơn hai năm trôi qua, Sanh nhận thưởng nhiều gấp đôi số lương đã định và chàng vẫn một mực cẩn trọng như trước.
Một đêm đương ngủ, Sanh nghe có tiếng kêu la bèn vội vàng thức dậy, rút dao xông ra, thấy ánh đuốc rực trời. Chàng nhìn lén thì thấy trong sân đầy kẻ cướp. Đầy tớ hoảng sợ đã lẩn trốn cả. Có một gã người hầu nắm tay Sanh rủ cùng chạy nạn, chàng không chịu, lẻn đi bôi lọ mặt mũi và nai nịt gọn ghẽ, rồi trà trộn vào bọn cướp mà hô to lên: “Không cần làm kinh động cô chủ họ Tiết. Chỉ nên lo vơ vét tiền của, đừng bỏ sót lại cái gì cả.”
Lúc ấy gian nhà nào cũng đầy kẻ cướp sục sạo tìm Cẩm Sắt mà chẳng thấy. Sanh biết là cô chưa bị bắt, bèn lẻn vào cửa sau, một mình cố lục tìm. Gặp một bà lão lom khom núp, mới hay cô chủ cùng với Xuân Yến đã vượt tường rào từ bao giờ rồi.
Chàng cũng trèo qua tường, thấy chủ tớ cùng núp trong xó tối. Chàng nói: “Chỗ nầy trốn gì được”. Cô chủ nói: “Tôi chẳng còn sức đâu mà đi xa hơn.” Sanh bèn bỏ dao, cõng nữ chủ chạy chừng hai ba dặm, mồ hôi vả ướt cả mình. Cuối cùng chàng mới hay đã vào sâu trong thung lũng, bèn đặt nàng xuống đất để nghỉ ngơi.
Bỗng một con hổ từ đâu chạy đến khiến Sanh khiếp đảm, nhưng chàng vẫn còn đủ bình tĩnh định tìm cách chống lại. Tuy nhiên hổ đã ngoạm thiếu nữ. Sanh vội vàng chụp lấy tai hổ, lấy hết sức thẳng cánh tay thọc mạnh vào miệng hổ, cố ý thế mạng cho Cẩm Sắt. Cọp điên tiết, buông thiếu nữ ra, táp lấy cánh tay chàng, giật kêu răng rắc. Một khúc tay của Sanh lìa ra, rơi xuống đất, rồi cọp bỏ chạy đi.
Cô chủ khóc ngất: “Thật khổ cho chàng! Thật khổ quá.” Trong khi hồn phi phách tán Sanh chưa biết đau đớn, chỉ thấy máu tuôn lênh láng. Chàng nhờ tì nữ xé vạt áo băng bó giùm chỗ đứt, song cô chủ ngăn lại rồi cúi xuống tìm khúc tay gãy, tự mình chắp nối và bó tay lại cho Sanh.
Bình minh dần ló dạng, cả nhóm mới cùng nhau đi chậm rãi về. Bước lên nhà, họ thấy như bãi đất hoang. Lúc trời đã sáng tỏ, người tớ già mới dần dần hợp lại đủ mặt. Cô chủ thân hành sang gian nhà phía tây, hỏi thăm Sanh đau nhức thế nào. Nàng cởi băng ra và thấy xương tay của Sanh đã dính liền lại, bèn lấy thuốc mang sẵn ra, rịt vào vết thương rồi mới đi.
Kể từ đó nàng càng trọng Sanh, cho phép những gì chàng hưởng dụng đều đồng đẳng với của nàng. Lúc cánh tay Sanh lành hẳn, nàng thết tiệc rượu trong nội thất để tuyên dương chàng. Nàng mời Sanh ngồi, chàng khiêm tốn ba lần rồi cuối cùng ngồi ghé một góc ghế. Nàng nâng chén quan khách rồi hồi lâu mới nói: “Sinh mạng thiếp đã nhờ chàng cứu giúp, hôm nay không có người môi giới, thiếp đành nén thẹn mà tự hiến cuộc đời cho chàng vậy.” Sanh bàng hoàng nói: “Tôi thọ ân cô rất nhiều, dẫu có nát thân cũng chưa đền đáp được. Nhưng nếu tuân lệnh cô thì trái với thân phận, tôi sợ rằng Trời cao sẽ trừng phạt nên chẳng dám… Nếu như cô có lòng thì cho tôi được cùng tì nữ kết duyên, như vậy đã quá lắm rồi.”
Một hôm chị cả của nữ chủ là Diêu Đài đến chơi. Nàng khoảng bốn mươi tuổi trông khá xinh đẹp. Tối lại, nàng cho mời Sanh vào buồng. Diêu Đài bảo ngồi chàng ngồi rồi nói: “Tôi từ ngàn dặm đến đây, để đứng làm chủ hôn cho em gái tôi. Đêm nay có thể cho nó sum họp cùng người quân tử được chăng.” Sanh đứng lên, nhắc lại lời từ khước. Diêu Đài chợt bảo đem rượu ra rồi bảo Sanh và nữ chủ đổi chén lẫn nhau. Chàng cố từ chối, Diêu Đài giựt lấy tự tiện trao đổi. Chàng bấy giờ sụp quỳ xuống đất tạ tội, đỡ lấy chén rượu mà uống cạn.
Lúc Diêu Đài ra ngoài nàng nói: “Thưa thật cùng chàng, thiếp vốn là tiên nữ, vì phạm lỗi mà bị đày. Thiếp tự nguyện xuống trần, gom các oan hồn lại nuôi dưỡng để chuộc tội đối với thượng đế. Hôm nọ bị lũ thiên ma đến cướp phá, thành ra có cái duyên nương tựa vào chàng. Thiếp mời chị cả về đây làm chủ hôn và lo việc nhà nầy cho thiếp, để thiếp tiện việc theo chàng về bên ấy.”
Sanh kính cẩn nói: “Sống dưới mặt đất, lạc thú vô cùng. Chớ ở nhà tôi thì có người vợ dữ. Vả lại, nhà cửa tôi chật hẹp khó mà lo liệu chu tất lâu dài.” Nàng cười khẽ, nói rằng không hại gì. Lúc đã say, họ cùng nhau vào phòng, giao hoan luyến ái lên đến cực điểm.
Mấy ngày sau, nàng bảo chàng: “Việc sum họp ở cõi âm không thể nào kéo dài được. Xin mời chàng tính gấp chuyện trở về. Chàng thu xếp việc nhà xong, tự khắc thiếp sẽ đến với chàng.”
Nàng dắt ngựa trao cho Sanh, mở cửa kêu chàng ra đi. Bức vách khép chặt lại. Chàng cưỡi ngựa vào xóm. Người trong làng ai nấy đều kinh hãi. Về đến cửa Sanh thấy trong nhà sáng rực.
Trước đó, lúc chàng bỏ ra đi, vợ chàng nhắn hai anh của y lại, định đem việc đánh đập kia mà thưa chàng lên quan. Đợi mãi đến chiều tối, không thấy chàng về, họ mới đi. Có kẻ bắt gặp giày chàng đánh rơi dưới rãnh nước, ngờ chàng đã chết.
Thế rồi hơn một năm qua, Sanh biệt vô âm tín. Có người chủ hiệu buôn ở huyện Thiểm thuộc tỉnh Hà Nam, cậy mai mối đến cưới vợ Sanh. Người ấy đến ngay nhà chàng để vui vầy cùng vợ chàng. Trong vòng nửa năm, ông ta cất thêm nhà ngang dãy dọc. Người chủ tiệm lại đi xa, lo việc buôn bán rồi mua một người tì thiếp đem về. Từ đó trong nhà không yên. Rồi nhiều khi luôn mấy tháng người lái buôn vắng bặt không về.
Sanh dò hỏi sự tình, tức giận quá, buộc ngựa ngoài ngõ mà vào. Gặp người tớ già ngày trước Sanh chưa kịp nói thì bà già kinh hãi, sụp quỳ xuống đất. Chàng quở mắng hồi lâu, rồi bảo dẫn chàng đi ngay đến phòng vợ. Lục soát một hồi Sanh mới nhận ra người vợ đã lẩn đâu mất. Sau đó Sanh gặp nàng ở hàng ba phía sau, tự treo cổ chết. Sanh bèn sai người khiêng nàng về nhà họ Lan, xong xuôi chàng gọi người thiếp ra, thấy nàng độ mười tám mười chín tuổi, dáng người khá đẹp. Sanh bèn cùng người thiếp sum vầy.
Người chủ hiệu buôn cậy người trong xóm đến xin trả thiếp lại cho y. Người thiếp van nài tha thiết không chịu đi. Sanh làm đơn, định thưa người kia về tội giựt nhà đoạt vợ. Chủ hiệu buôn không dám hó hé gì nữa, thu dọn cửa hàng dời sang miền tây.
Đến lúc này Sanh đâm ra hồ nghi Cẩm Sắt quên lời ước. Nhưng một tối nọ, giữa lúc cùng người thiếp uống rượu, Sanh bỗng nghe có tiếng ngựa xe đậu trước cửa. Thì ra nàng đến. Nàng chỉ giữ một mình Xuân Yến và bảo tất cả người hầu ra về. Nàng bước vào phòng thì người thiếp đứng lên chắp tay vái chào. Nàng nói: “Dì ấy có tướng sanh con trai, có thể chịu khổ thay thiếp.” Nói xong nàng đi lấy áo gấm, châu báu đem cho ả. Tì thiếp đưa hai tay nhận lãnh, rồi đứng đó hầu hạ. Nàng kéo Sanh ngồi xuống, cùng nhau cười nói vui vẻ.
Hồi lâu nàng nói: “Tôi say rồi, chỉ muốn đi ngủ thôi.” Sanh cũng bỏ giày lên giường cùng nàng. Bấy giờ người thiếp mới bước ra nhà ngoài. Khi ả vào buồng mình thì thấy Sanh đã nằm trên giường, lấy làm lạ, quay lại nhìn lén vào phòng Cẩm Sắt , thấy nến đã tắt.
Sanh đêm nào cũng ở buồng người thiếp. Một đêm, người thiếp thức giấc, lén nhìn vào phòng Cẩm Sắt, thấy chàng và cô gái đang cùng nhau nói cười. Lấy làm quái lạ về việc ấy, nàng vội trở gót về định mách chàng hay nhưng trên giường không có ai cả. Sáng ra, nói nhỏ riêng cho chàng nghe, thì ra chính chàng cũng chẳng hay biết gì, chỉ biết rằng có lúc ở phòng cô chủ, có lúc lại ngủ ở phòng tì thiếp. Chàng dặn người thiếp hãy giấu kín chuyện quái dị ấy.
Lâu ngày tì thiếp bắt đầu có mang. Cẩm Sắt dường như không biết. Một hôm tì thiếp lên giường chuẩn bị sinh con, nhưng thấy sinh khó quá. Nàng chỉ biết kêu lên: “Cô ơi!” Cô chủ bước vào, là thai ra ngay. Nàng ẵm giơ lên, nhận ra là con trai. Nàng cắt rún rồi đặt nó vào lòng tì thiếp.
Làm vợ Sanh suốt ba mươi năm trời, thỉnh thoảng Cẩm Sắt về thăm nhà, ra đi hay trở lại đều vào lúc ban đêm. Một hôm nàng dẫn Xuân Yến cùng đi, mà chẳng trở lại. Còn chàng thì đến năm tám mươi tuổi, bỗng một đêm kia dắt lão bộc ra đi và mãi cũng không trở về ngôi nhà cũ nữa.
